Santiago Álvarez nos Cursos de Dereito Internacional e Relacións Internacionais Vitoria-Gasteiz 2019

Do 16 ao 19 de xullo a UPV/EHU celebrou os seus tradicionais Cursos de Dereito internacional e relacións internacionais de Vitoria-Gasteiz 2019. Nesta ocasión, o curso de clausura correspondeu a Santiago Álvarez González, Catedrático de Dereito internacional privado da Universidade de Santiago de Compostela, que o dedicou a Corenta anos de pluralismo civil en España. Conflitos internos e internacionais.

O tema, no que Santiago Álvarez é máximo experto, parte dunha das características máis sobresaíntes do Dereito civil en España: a súa pluralidade. Unha pluralidade que trae causa remota no proceso histórico de creación do propio Estado e no balance da dialéctica decimonónica entre foralistas e unificadores, que concluíu co recoñecemento da singularidade do Dereito civil nalgúns territorios do noso país.

Trátase, ademais, dunha característica que é rara avis en Europa e que comparte singularidade no Dereito comparado con outros Estados da comunidade internacional na que o pluralismo, ben territorial, ben relixioso ou étnico, conforman ordenamentos xurídicos con máis dun sistema legal. Non é a norma, polo menos nos países da nosa contorna.

A Constitución Española de 1978 consagrou esta situación e pasouna polo filtro dunhas novas regras que ao longo destes últimos corenta anos suscitaron certos problemas. O curso parte da idea forza de que é precisamente a Constitución a que lexitima a situación actual. A que lexitima que o acervo histórico transformouse nunha estrutura lexislativa de nova planta. E faio mediante a atribución a novas realidades (as Comunidades Autónomas) e a novos operadores xurídicos (os lexisladores autonómicos) de potestade lexislativa en materia de Dereito civil.

Agora ben, esta pluralidade xurídica é moito máis esixente que unha situación de unidade ou uniformidade lexislativa na que o monopolio recaese nun só lexislador. É máis complexa e enfróntase a cuestións ás que non se enfrontan outros ordenamentos xurídicos estatais como, por exemplo, o francés ou o alemán ou outros. Cuestións que no presente curso dividíronse en tres grandes bloques.

En primeiro lugar, o que é precisamente o presuposto da pluralidade: o reparto entre os distintos lexisladores españois (estatal e autonómicos) da lexitimidade para dictar normas en materia de Dereito civil. En segundo término, as dúbidas que a pluralidade suscita cando unha situación, un problema real puramente nacional, está, non obstante, vinculado con máis dun dos Dereitos vixentes en España: a cal deles se axusta? cal é o aplicable en cada caso? Para rematar, as dúbidas que esa mesma pluralidade suscita ante situacións típicamente internacionais: por exemplo, pode aplicarse o Dereito mallorquín ou o Dereito vasco a relacións persoais, familiares ou sucesorias entre estranxeiros?

O primeiro bloque temático, o reparto da competencia lexislativa, presenta un escenario incerto e, máis de corenta anos despois da súa implantación, aínda non pechado. A pugna entre o lexislador estatal e os lexisladores autonómicos polas súas pretendidas parcelas competenciais non ten remitido en todo este tempo, como as xa numerosas sentenzas do Tribunal Constitucional poñen de manifesto. Unha pugna afectada por dous elementos máis que perturbadores: por unha banda, a utilización política da lexitimación para levar ante o Tribunal Constitucional normas potencialmente inconstitucionales. As necesidades de alianzas políticas en cada momento ou, simplemente, o nesgo de cada goberno, motivan tanto impugnacións como “amnistías” a impugnacións realizadas, que teñen pouco que ver coa propia lexitimidade constitucional da actividade lexislativa. O resultado é dabondo coñecido: normas autonómicas declaradas inconstitucionais por determinada razón conviven con outras idénticas doutro lexislador autonómico que, simplemente, non foron sometidas a fiscalización constitucional. Doutra banda, a cambiante e ambigua xurisprudencia do Tribunal Constitucional, lonxe de establecer un panorama estable e previsible para todos os lexisladores, estatal e autonómicos, presenta un inseguro e no que se aplican criterios distintos en casos aparentemente semellantes. Existe unha discriminación na valoración dos ámbitos de competencia para legislar sobre o Dereito civil.

O segundo bloque afecta ás normas para a resolución dos conflitos de leis internos que poden xerarse pola existencia da pluralidade mencionada. Estas normas son de competencia exclusiva do lexislador estatal. Son -deben ser- uniformes para todo o ordenamento xurídico español. Trátase este dun problema vello que a lexislación postconstitucional non soubo rexuvenecer. A movilidad das persoas dentro de España e, en xeral, as relacións xurídicas que poñen en contacto máis dun dos dereitos civís españois fan que o número dos devanditos conflitos sexa hoxe máis alto que nunca. E, non obstante, o “sistema” para darlles solución segue sendo preconstitucional; segue sendo, con lixeiras (e non sempre afortunadas) adaptacións, o mesmo que gobernaba os conflitos internos na época das compilacións; na época na que non existían lexisladores autonómicos. A súa estrutura básica data de 1974 con ocasión da reforma do Título Preliminar do Código civil. O lexislador estatal non fixo o seu traballo. Hoxe en día non sabemos, por exemplo, cal é o réxime xurídico dunha parella estable entre unha muller con veciñanza civil vasca e un home con veciñanza civil aragonesa ou navarra que residen en Madrid. E iso non é un tema menor. Pola súa banda, os lexisladores autonómicos, en clara vulneración da competencia estatal, non se resistiron a introducir normas para a resolución destes conflitos internos.

Para rematar, a terceira parte do curso trae consecuencia dun presuposto semellante ao anterior: a movilidade das persoas no ámbito internacional e, en xeral, as relacións xurídicas que poñen en contacto un ou varios dereitos estranxeiros cun ou varios dereitos civís españois é hoxe maior que nunca. E os dereitos civís españois cumpren un determinado papel nesas relacións. É esta unha idea que non adoita estar presente nas aproximacións estáticas ao contido e desenvolvemento do Dereito civil vasco, ou catalán, ou galego, ou aragonés… Pero xa non é un Dereito, si algunha vez o foi, que vaia a regular exclusivamente situacións domésticas. Hoxe o Dereito vasco pode regular a sucesión dun xaponés que falece co seu último domicilio no País Vasco. Probablemente o legislador da Lei 5/2015, de Dereito civil vasco, non tiña en mente tal resultado. Pero así é. E iso ten importantes consecuencias. Por exemplo, en comunidades autónomas cun amplo número de poboación estranxeira (pensemos, por exemplo, nas Illas Baleares), probablemente haxa que desterrar a vella (e errónea) idea de que o legislador autonómico lexisla para “os seus vecinos” (o vasco para os vascos, o galego para os galegos, etc.). Pero, ademais, o lexislador estatal, o que ten competencia exclusiva tamén para regular este tipo de conflitos, debería ser consciente deste feito e establecer respostas singulares para os singulares problemas que a plurilexislación española suscita.